De vergeten staking in de Tweede Wereldoorlog

“Wij gaan staken, doet u mee?” Die boodschap vertelde telefoniste Femy Efftink tegen iedereen die ze aan de lijn kreeg op donderdag 29 april, 1943. Bij haar werkgever Stork hadden duizenden mannen al het werk neergelegd en door heel Nederland zouden honderdduizenden de dagen erna volgen. Ook in mijn geboortedorp Oldebroek. 

Maar de bezetter zou ook hard terugslaan wegens deze april-meistakingen. De driedelige documentaire 'Staken op Leven en Dood' van BNNVARA vertelt 80 jaar later het verhaal van dit invloedrijke protest, de grootste staking in door Duitsland bezet Europa.

Aanleiding
Aanleiding voor de werkonderbreking was de Duitse aankondiging dat alle 300.000 Nederlandse oud-militairen zich moesten melden voor krijgsgevangenschap. Ze waren in 1940 vrijgelaten, maar omdat Hitler door oorlogsverliezen arbeidskrachten nodig had, moesten zij alsnog naar Duitsland om te werken. Een belangrijk nevendoel was de verzwakking van het verzet. 

Zwaan--kleef-aan-actie
Het nieuws leidde bij machinefabriek Stork in Hengelo tot een spontane staking. Met een goed half uur stroomde de fabriek leeg. Doordat de telefoniste de oproep aan al haar contacten doorbelde, verspreidde het nieuws zich door heel het land. Met name in de provincies Overijssel (in Twente legden fabrieken het werk neer), in Limburg (de mijnwerkers), Noord-Holland en Gelderland. Naar schatting een half miljoen mensen sloot zich aan bij het protest.

Politiestandrecht
De bezetter concludeerde snel dat hard optreden noodzakelijk was. SS-leider Rauter kondigde op vrijdag het standrecht af voor betogers. Wie opgepakt werd voor protest kon onmiddellijk geëxecuteerd worden, op straat schoten Duitse militairen op samenscholingen. Er vielen 175 doden en honderden gewonden.

Oldebroek in staking
Ook in mijn geboortedorp Oldebroek (Noord-Veluwe) wordt gestaakt. Het wordt gedocumenteerd beschreven in het boek 'Verzet en Gezag' over de geschiedenis van Oldebroek in de Tweede Wereldoorlog van de hand van Gerard van Pijkeren. Het gemeentepersoneel - waaronder mijn vader - staakt, maar ook melkrijders leggen het werk neer en boeren weigeren melk te leveren. Op de zuivelfabriek Kamperveen was niemand aan het werk. 

Verlopen
De agressieve en gewelddadige reactie van de Duitse bezetters was mede debet aan het - na één dag - verlopen van de staking, Alleen in het naburige Heerde, Epe en Vaassen wordt ook op maandag nog gestaakt, maar op de meeste plaatsen wordt zaterdag al weer gewerkt.
P. de Graaf, één van de stakende ambtenaren in Oldebroek, heeft tegenover zijn zoon Jochum over de staking vertelt. "De staking duurde één dag. Kort daarna kwamen de Duitsers naar het gemeentehuis op zoek naar ambtenaren die aan de staking hadden meegedaan. Vaders kantoor was in een barak achter het hoofdgebouw en hij wist door snel handelen uit het raam te klimmen. Na uren zich schuilgehouden te hebben in de landelijke omgeving durfde hij het laat op de avond aan in het donker weer naar huis te gaan. Gelukkig bleef hem verdere vervolging bespaard."

Burgemeester
Dat de staking in Oldebroek geen verdere gevolgen voor de stakers kreeg was mede te danken aan het diplomatiek optreden van burgemeester Bakker, die de staking bij navraag door de autoriteiten opvallend 'klein' hield.  

Nooit officiële herdenking
In tegenstelling tot de Februaristaking is voor deze April/Meistakingen nooit een officiële herdenking gekomen. Waarschijnlijk, omdat hij niet in het Westen plaatsvond, maar in het Oosten van Nederland. De driedelige documentaire Staken op leven en dood vraagt er gelukkig nu wel aandacht voor. 

Driedelige documentaire
Staken op leven en dood is vanaf morgen (maandag 24 april) drie weken lang om 22.15 uur te zien op NPO 2. Bij de serie verschijnt ook een gelijknamig boek van Hans Morssinkhof en Erik Dijkstra.

Lees ook:
* Nieuw boek: 'Verzet & gezag, een geschiedenis van Oldebroek in de Tweede Wereldoorlog'
* Papieren vervalsen in de Tweede Wereldoorlog